Мe аддзылі ачым

Миян армия тышкасис польскöй му вылын. Зэв чорыд кось пансис Люблин кар да концлагер, коді вӧлі карсяньыс 20-25 километр бокынджык, мездӧм вӧсна. Враг эз кӧсйы сетчыны, кутчысис медбӧръя вынъяссьыс. Квайт сутки чӧж муніс тайӧ косьыс, и медбӧрын миян боецъяслы удайтчис писькӧдчыны концлагерлӧн ӧти пельӧсӧд. Смерть «фабрикаса» охранаӧс сідзжӧ лои путкыльтӧма. И со мый аддзисны сöветскöй боецъяс «фабрикаысь».

Лагерсӧ вӧлі кытшалӧма кызь вит рада колючӧй проволокаӧн, а рад костъясыс вӧліны сӧмын 10 сантиметрӧн. «Фабрика» гӧгӧрыс ӧта-мӧдсяньыс сё метр костӧн сулалісны вышкаяс. Сэні вӧлі охрана — некымын салдат пулемётӧн.

«Фабрикалӧн» трубаыс вӧлі сё метрысь джуджыдджык да, кажитчис, мый сійӧ мыджсьӧма кымӧръясас. Унаӧн шензисны, коді да кыдзи вермис тэчны кирпичысь та джуджда трубасӧ.

Йӧзӧс виалан тайӧ «фабрикаас» вӧлі некымын жыр. Налысь стенъяссӧ, джоджсӧ да йирксӧ вӧчӧма цементысь. Освенцимлӧн жертваяс, кодъясӧс морт виысьяс вайлісны сотны, медводз веськавлісны «пӧрччысянінӧ». Тані гитлеровецъяс тшӧктылісны йӧзлы пӧрччыны паськӧмсӧ. Овліс, мый найӧ эз кӧсйыны вӧчны тайӧс. Сэки гитлеровецъяс пырысьтӧм-пыр жӧ йӧткыштлісны кывзысьтӧмъясӧс орчча жырйӧ, кӧні сулаліс 25 виселица да пулемёт. (Кор миян салдатъяс веськалісны татчӧ, аддзисны виселица вылысь некымын мортӧс, кодъясӧс фашистъяс абу удитӧмаӧсь идравны).

Пӧрччӧдӧм бӧрын йӧзӧс йӧртлісны газöвöй камераӧ. Лэдзлісны газ, и ӧтпырйӧ 300 морт пӧдлісны. Недыр мысти камераӧ мӧд ӧдзӧсӧд вӧлі йӧртӧны выль куимсё мортӧс, найӧ петкӧдлісны кулӧмаясӧс. А дас минут мысти асьныс веськавлісны камераӧ. Тадзи лунысь-лун и «уджаліс» «фабрика».

Газӧн пӧдтӧм йӧзӧс палачьяс сотлісны торъя пачьясын да артмыліс удобрение — пӧим. Пленнӧйяслы, кодъяс кольлісны на ловйӧн, ковмыліс пожнавны тайӧ пӧимсӧ да кисьтавны мешӧкъясӧ. Концлагеркӧд орччӧн вӧлі ыджыд склад, кытчӧ радӧн-радӧн найӧ тэчлісны пӧим тыра мешӧкъяссӧ.

Концлагер мездӧм бӧрын сöветскöй командование 25 мортлы, на лыдын вӧлі и ме, А.А. Тимушев, тшӧктіс гӧгӧрбок видзӧдлыны-видлавны «фабрикасӧ». Миян котырлы ковмис уджавны тані быдса кызь лун.

Сӧмын документъяс серти тыдовтчис, мый тані вӧлі бырӧдӧма 175 сюрс нинӧмысь мыжтӧм мирнöй йӧзӧс. А кымын сюрсӧс вӧлі сотӧма некутшӧм документъястӧг? Сöветскöй армиялӧн воӧм бӧрын 170 сюрс морт выльысь аддзисны вöля вылын шуд.

Став документсӧ, кодъясӧс сöветскöй йӧз аддзисны лагерысь, вӧлі ӧшӧдӧма стенмӧ, и некымын лун чӧж сэні тырыс вӧлі йӧз. Унаӧн на пӧвстысь кӧсйисны тӧдмавны матысса йӧзлӧн судьба йылысь. Тані вӧліны полякъяс да украинечьяс, рочьяс да белорусъяс, уна мукӧд национальносьта йӧз. Налӧн ставныслӧн вӧлі ӧти кӧсйӧм — вермыны вӧрӧгӧс, мездыны мусӧ тайӧ «коричневöй чумасьыс».

Освенцимысь аддзылӧмторйыс менам некор оз вун. Оз вушйы сійӧ йӧзлӧн паметьысь. Фашизм мӧдысь мед оз бергӧдчы. Та вӧсна тышкасьӧны мирса став честнöй йӧз.

А. ТИМУШЕВ,

Великöй Отечественнöй войнаса участник, Слава орденъяса кавалер.

(Кулӧмдінса архивысь 96 ф, 1 оп., 42 д, 82 л.б.)

Парма гор, 2005, Июль 19 лун.